Άναψε και πάλι η διαμάχη σχετικά με ένα από τα ανοικτά ιστορικά ζητήματα της Νάουσας, αυτή τη φορά για τις Μπούλες και το όνομά τους. Πληροφορούμαι, μάλιστα, ότι θα ανατεθεί στο ΑΠΘ να μελετήσει το έθιμο και να δώσει, αν μπορεί, απαντήσεις.
Πριν μερικά χρόνια είχα κάνει μερικές σκέψεις σχετικά με το έθιμο. Επιτρέψτε μου να σας τις εκθέσω:
1. Το όνομα: Θυμούμαι την δεκαετία του ’50, όταν ξαναζωντάνευε το έθιμο με πρωτεργάτη τον αείμνηστο Τρύφωνα Χατζητρύφωνα, όλοι λέγαμε «οι Μπούλες». Σκέτο. Άκουγες να λένε όλοι «έρχονται οι Μπούλες», ή «χορεύουν οι Μπούλες». Ακόμα και τώρα λέγεται για κάποιον «αυτός χορεύει ωραία, παλιά μπούλα βλέπεις».
Ο όρος «γενίτσαρος» όμως υπήρχε. Τον χρησιμοποιούσαμε για να κάνουμε διάκριση μεταξύ των δύο ρόλων που έπαιζε κάποιος στο μπουλούκι, υπήρχαν ο γενίτσαρος και η νύφη.
Πρόσφατα, χάρη στην ανατύπωση του πρωτοσέλιδου της εφημερίδας που κάνει η «Φωνή της Ναούσης», είδαμε ότι τότε έγραφε για το έθιμο «Γενίτσαροι και Μπούλες». Και θεωρώ ότι ο αείμνηστος Πέτρος Δεινόπουλος δεν θα έκανε ένα τόσο σοβαρό λάθος.
Συνεπώς, πρέπει να δεχτούμε ότι και τα δύο ονόματα είναι σωστά και να τα χρησιμοποιούμε χωρίς να φοβόμαστε μήπως κάνουμε λάθος.
2. Η προέλευση του όρου Μπούλα: Πολλές εκδοχές αναφέρονται σχετικά με την προέλευση του όρου.
Προσωπικά, θεωρώ ότι η ερμηνεία που μου έδωσε ο φίλος κ. Αποστόλου από κάποιο αλβανικό λεξικό, ότι δηλαδή «μπούλα» είναι εκείνος ή εκείνοι, άντρες και γυναίκες, συνήθως ηλικιωμένοι, που συνοδεύουν την νύφη από το πατρικό της στο σπίτι του γαμπρού, είναι η ρεαλιστικότερη, και αυτήν αναφέρω και στο βιβλίο μου «Ένας γέρων Αγωνιστής Νιαουστεύς θυμάται…»
3. Είναι οι Μπούλες αποκριάτικο έθιμο; Οι Μπούλες είναι δρώμενο που τελείται κάθε χρόνο τις αποκριές. Δεν είναι όμως, σε καμιά περίπτωση, καρναβάλια.
Ανάλογα δρώμενα βλέπουμε τις αποκριές και σε άλλες πόλεις, όπως τα ρουγκάτσια, οι Μωμόγεροι κλπ. Εκείνα όμως είναι πιο κοντά στο καρναβάλι, ενώ οι Μπούλες απλά τελούνται την ίδια περίοδο με τα καρναβάλια.
Οι Ναουσαίοι κάνουμε σαφή διάκριση. Οι Μπούλες είναι δρώμενο που αγγίζει την έννοια του ιερού, προκαλεί δάκρυα περηφάνιας σε όλους τους Ναουσαίους, είναι το κάτι άλλο. Ξεχωρίζει. Για παράδειγμα, όπου βρεθούν οι Μπούλες έχουν το προβάδισμα απέναντι σε όλα τα άλλα μπουλούκια. Όταν ένα μπουλούκι Μπούλες φτάσει σε χώρο όπου χόρευαν άλλα καρναβάλια, εκείνα αμέσως σταματούν και δίνουν τόπο σε αυτές.
4. Το μπουλούκι: Ένα τυπικό μπουλούκι Μπούλες αποτελείται από πολλούς γενίτσαρους, όλους ένοπλους, και μια – δυό νύφες. Η σύνθεση αυτή παραπέμπει σε ομάδα ενόπλων που συνοδεύουν μια-δυό κοπέλες από μαχαλά σε μαχαλά.
5. Η διαδρομή: Η διαδρομή που ακολουθεί το μπουλούκι μέσα στην πόλη είναι αυστηρά καθορισμένη. Ίσως ξεκινούσε πάντα από το Τριόδι (η πρώτη στάση στη Δημαρχία πρέπει να είναι άσχετη με το δρώμενο, αναγκαία προσθήκη για την ικανοποίηση του κατακτητή), ίσως όμως να τροποποιήθηκε το δρομολόγιο αφού το τριόδι βρίσκεται πλησιέστερα στο Δημαρχείο από όλους τους σταθμούς. Κάποιος όμως από τους σταθμούς πρέπει να ήταν η αρχή της διαδρομής – η γειτονιά των κοριτσιών;
Το μπουλούκι επισκέπτεται σχεδόν όλους τους μαχαλάδες της πόλης, όπως ήταν παλιά, κάτι που παραπέμπει σε διαδρομή αποχαιρετισμού των συγγενών και φίλων από κοπέλες που φεύγουν για πάντα από τη Νιάουστα.
Τέλος, η διαδρομή καταλήγει στα Αλώνια. Εκεί όμως υπήρχε η βόρεια έξοδος της πόλης και πύλη στα τείχη, από την οποία έφευγαν όσοι πήγαιναν προς το βουνό (Κουκούλι, Γιαννακοχώρι κλπ) ή ίσως και προς την Έδεσσα και από κει Σερβία – Ευρώπη. Φαίνεται ότι από κει έφυγαν και οι κοπέλες της ιστορίας που γέννησε το δρώμενο.
6. Οι μυημένοι: Το μπουλούκι αποτελείται από μέλη που είναι γνωστά μεταξύ τους, συμμετέχουν τακτικά, και δεν μπορεί ο καθένας να πάρει μέρος χωρίς έγκριση και προετοιμασία.
Επίσης, όσο διαρκεί το δρώμενο, δηλαδή όλη την ημέρα, κανείς ξένος δεν μπαίνει στο μπουλούκι. Μόνο το βράδυ, μετά τα Αλώνια, μπορούν να χορέψουν και οι παλιές Μπούλες – και μόνο αυτοί. Πρόκειται για μια κλειστή ομάδα μυημένων, που δεν επιτρέπει σε τρίτους, αμύητους, να αναμιχθούν στο δρώμενο. Και οι αμύητοι το δέχονται αυτό αδιαμαρτύρητα.
Όμως, την ημέρα, γιατί δεν μπαίνει κανείς τρίτος να αναμιχθεί με το μπουλούκι; Είναι γιατί δεν τον αφήνουν εκείνοι (και κρατάνε και τις πάλες, μη το ξεχνούμε!), ή μήπως γιατί κανείς δεν θέλει να το κάνει; Και αν συμβαίνει το δεύτερο, γιατί; Ίσως διότι πρόκειται για πομπή πένθιμη ή τουλάχιστον πολύ θλιμμένη... για πού ξεκινούσαν, άραγε, εκείνες οι κοπέλες;
7. Πώς και πότε ξεκίνησε; Πότε γεννήθηκε το έθιμο; Είναι αρχαίο δρώμενο; Ή ξεκίνησε μετά το παιδομάζωμα του 1705;
Νομίζω ότι και τα δύο είναι λάθος. Αν δεχτούμε το παιδομάζωμα σαν αφετηρία, τι νόημα έχουν οι νύφες; Οι Γενίτσαροι έπαιρναν αγόρια. Θα έπρεπε λοιπόν να υπάρχουν δυο ειδών άντρες στο μπουλούκι, οι κακοί (Τούρκοι Γενίτσαροι) ένοπλοι και οι καλοί (δικά μας παιδιά) άοπλοι. Επομένως, αφού υπάρχουν γενίτσαροι και Μπούλες και όλους τους χαιρετούμε με (αμοιβαία) χαρά, δεν μπορεί να συνδέεται με το παιδομάζωμα, τουλάχιστον το υποχρεωτικό.
Αν πάλι πρόκειται για δρώμενο που έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα, ποιο ήταν εκείνο το έθιμο που οι Ναουσαίοι, μόνοι από όλη την περιοχή, ξαναζωντάνεψαν λίγο ή περισσότερο καιρό μετά την ίδρυση της Νιάουστας; Δηλαδή, μετά από περισσότερα από 1500 χρόνια (κοντά πενήντα γενιές) κατά τα οποία δεν υπήρχε καν η πόλη τους; Είναι δυνατόν κάτι τέτοιο; Μπορεί να μεταδίδεται από γενιά σε γενιά ένας τέτοιος θρύλος, μόνο ανάμεσα όχι σε εκείνους που κατάγονταν από ένα τόπο, αλλά σε εκείνους που έχτισαν αργότερα έναν καινούριο;
Υπάρχει και η θεωρία της τελετής μύησης των εφήβων που μπαίνουν στην ανδρική ηλικία. Όμως κι εδώ υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις. Για παράδειγμα, σε μια τελετή μύησης οι (ήδη) άνδρες της φυλής καθοδηγούν και επιβλέπουν τον μυούμενο, ο οποίος όμως περνά τις δοκιμασίες μόνος του, αποδεικνύοντας έτσι την αξία του, ενώ εδώ όλοι συμμετέχουν σε όλες τις φάσεις του εθίμου. Επίσης, καθένας περνά την μύηση μια φορά στη ζωή του, ενώ εδώ οι άνδρες συμμετέχουν για πολλά χρόνια.
Από την άλλη μεριά, τα μέλη της ομάδας ντύνονται με φουστανέλες. Είναι λοιπόν λογικό να υποθέσουμε ότι το δρώμενο άρχισε τον καιρό που όλοι οι Ναουσαίοι, ή έστω μόνο οι ένοπλοι, φορούσαν τέτοια ρούχα. Οι μεταγενέστεροι σεβάστηκαν τη στολή των μελών του μπουλουκιού, όπως κι εμείς σήμερα, που οι ενδυματολογικές μας συνήθειες είναι τόσο διαφορετικές.
Πότε, λοιπόν, οι ένοπλοι Ναουσαίοι φορούσαν φουστανέλες; Κάπου εκεί πρέπει να βρίσκεται το ξεκίνημα.
Βέβαια, παρατηρούνται ομοιότητες με αρχαία έθιμα (μάσκες κλπ). Αλλά αυτό μπορεί να οφείλεται σε κάποιους καλλιτέχνες που έφτιαχναν τα ρούχα και τα εξαρτήματα των γενιτσάρων του εθίμου. Ίσως κάποιος από αυτούς είχε δει αρχαίες ζωγραφιές κι έφτιαξε όμοιες μάσκες, για παράδειγμα. (Πόσο θα καμάρωνε αυτός με το μυστικό του!)
8. Και τα χρήματα; Σύμφωνα με το έθιμο, οι γνωστοί χαιρετούν τη νύφη και της δίνουν χρήματα. Πάνε αυτά τα χρήματα στον αγώνα για τη λευτεριά; Χρησιμοποιούνται για να αγοραστούν όπλα και πυρομαχικά;
Επίσης, λέγεται ότι οι κλέφτες κατέβαιναν από το βουνό για να γλεντήσουν την αποκριά, και ο πρόσωπος ήταν μέσο προστασίας τους, για να μην αναγνωρίζονται από τους Τούρκους.
Πιστεύω ότι εάν κάποτε συνέβη και αυτό, ήταν η σπάνια εξαίρεση. Εκτός αν δεχτούμε ότι αυτά άρχισαν στα χρόνια του Μακεδονικού αγώνα, ή έστω πιο πριν αλλά πάντως έπειτα από την επανίδρυση της πόλης, μετά το 1830.
Για την περίοδο πριν το χαλασμό, δεν υπάρχει η ανάγκη. Οι κλέφτες και οι αρματολοί εφοδιάζονταν με όπλα με πολλούς και διάφορους τρόπους, κυρίως με πλιάτσικο. (Όχι, όχι, δεν ήταν κακό! Ήταν ο τρόπος της ζωής τους, εκείνους τους καιρούς!) Στη Νάουσα μάλιστα, όπου οι Τούρκοι ήσαν ελάχιστοι, δεν τους εμπόδιζε τίποτε να μπαινοβγαίνουν κατά βούληση. Η πόλη περιτοιχίζεται μόλις το 1800. Γιατί λοιπόν θα έπρεπε τα παλικάρια που ζούσαν στο βουνό να μπαίνουν μόνον τις Κυριακές της Αποκριάς και κρυφά, καλυμμένοι με τον πρόσωπο;
Νομίζω ότι οι Μπούλες φεύγουν για ταξίδι κακορίζικο – και όσοι δεν διαλέχτηκαν (από την μοίρα ή τους ανθρώπους) γι’ αυτό, δίνουν λεφτά απλά για να καθησυχάσουν τη συνείδησή τους, γιατί έτσι ίσως εξαγοράζουν το δικό τους μερίδιο στη θυσία...
9. Η Μακρινίτσα: Πάντα οι Ναουσαίοι πιστεύαμε ότι οι ηρωίδες του 1822 έπεσαν στους Στουμπάνους χορεύοντας τη Μακρινίτσα. Αλλά η Μακρινίτσα μιλάει για την καταστροφή της Νιάουστας, άρα γράφτηκε μετά τον χαλασμό (και τη θυσία των γυναικών).
Τι συνέβη, λοιπόν; Λογική εξήγηση είναι ότι το τραγούδι προϋπήρχε, με άλλα λόγια. Λόγια λυπητερά, όπως λυπητερός είναι κι ο σκοπός, που μιλούσαν για τη θυσία μιας κοπελιάς κακορίζικης, πιθανότατα για μια Κρινιώ (Αχ! Κρινιώ, Κρινίτσα μου!) Ίσως για την ίδια κοπέλα που η δυστυχία της προξένησε και το έθιμο της Μπούλας της Νιάουστας!
10. Επομένως; Επομένως, πολλά είναι τα σημεία στο δρώμενο που παραπέμπουν σε ιστορία μιας κοπέλας που αναγκάστηκε να φύγει από τη Νάουσα άθελά της για το καλό της πόλης. Αυτή την ιστορία, ή μάλλον το παραμύθι αφού δεν στηρίζεται σε καμιά ιστορική πηγή ή έστω και παράδοση, περιέλαβα στο βιβλίο μου για όποιον το διάβασε). Όχι γιατί πιστεύω ότι έτσι έγιναν τα πράγματα, αλλά για να τονίσω ότι δεν μπορεί κανείς να δεχτεί τις άλλες εξηγήσεις. Στο κάτω-κάτω, ούτε εκείνες στηρίζονται στην παραμικρή ιστορική πηγή – πρόκειται για εικασίες…
Εύκολα θα μπορούσε κανείς να κάνει και άλλες εικασίες για την προέλευση του εθίμου. Μέχρις ότου, όμως, βρεθεί μια ιστορικά τεκμηριωμένη εξήγηση, όλες είναι μετέωρες, απλές θεωρίες. Αλλά, δεν είναι κι αυτό μέρος της μαγείας ενός εθίμου;
Όλες αυτές οι εικασίες και θεωρίες για το έθιμο έχουν καμιά σημασία; Καμιά, βέβαια! Οι Ναουσαίοι θα συνεχίσουν να τελούν με την πρέπουσα σοβαρότητα το δρώμενο κάθε χρόνο. Το γεγονός ότι όλο και περισσότεροι νέοι συμμετέχουν στα μπουλούκια, και ότι οι ίδιοι νοιώθουν την ιερότητα του εθίμου, αποτελεί την εγγύηση για το μέλλον.
Κι εμείς πάντα θα τους καμαρώνουμε, με ένα δάκρυ συγκίνησης στην άκρη του ματιού…
